Maand: maart 2021

DINSDAG 30 MAART 2021 Het is twee weken geleden dat er Tweede Kamerverkiezingen waren. Morgen worden de 150 nieuwe Tweede Kamerleden beëdigd. Dan is de nieuwe Kamer geïnstalleerd. Hoe verloopt daarna de vorming van het nieuwe kabinet?

INFORMATEUR De nieuwe Tweede Kamer vergadert over de verkiezingsuitslag en wijst vervolgens een informateur aan. Informateur kan een Kamerlid zijn, maar dat hoeft niet. Het kan één informateur zijn, maar het kunnen er ook meerdere zijn. De informateur moet in kaart brengen welke kabinetten allemaal mogelijk zijn. Hij of zij krijgt daarvoor een opdracht mee, die meer of minder precies is. De Kamer beslist bij (gewone) meerderheid over de inhoud van die opdracht en wie informateur wordt.

IN 2017? Hoe ging dat bij de voorlaatste verkiezingen, die van 2017? Toen heeft de Tweede Kamer één informateur aangewezen. Dat was Edith Schippers, destijds demissionair minister (van Volksgezondheid!). Haar opdracht was nogal precies omschreven, namelijk de mogelijkheden onderzoeken van een stabiel kabinet met VVD, CDA, D66 en GroenLinks. Na twee maanden concludeerde Schippers dat zo’n kabinet niet mogelijk was. De Kamer wees toen een nieuwe informateur aan: Herman Tjeenk Willink, minister van Staat. Zijn opdracht was minder specifiek, namelijk om de mogelijkheden te onderzoeken van een kabinet dat op voldoende steun kan rekenen in de Eerste en Tweede Kamer. Na een maand concludeerde Tjeenk Willink dat (alleen) VVD, CDA, D66 en ChristenUnie bereid waren om gezamenlijk de vorming van een kabinet te onderzoeken. De Kamer wees daarop Gerrit Zalm aan als informateur, oud minister. Hij moest onderzoeken of zo’n kabinet inderdaad mogelijk was. En dat bleek het geval! Zijn onderzoek duurde trouwens even lang als dat van zijn twee voorgangers tezamen.

FORMATEUR Als de informatie is gelukt, wijst de Tweede Kamer een formateur aan. De formateur moet de ministers uitzoeken. Informatie en formatie zijn trouwens geregeld in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer.

IN 2017? Hoe ging dat in 2017? Toen wees de Kamer Mark Rutte aan als formateur, toen net als nu ook (demissionair) minister-president. Hij moest een kabinet vormen van ministers van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie. Dat lukte binnen enkele weken. Rutte werd zelf de nieuwe minister-president: Rutte III was geboren. Het gaat sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw trouwens steeds zo dat de formateur minister-president wordt van het nieuwe kabinet. Zo was Mark Rutte ook de formateur van de kabinetten Rutte II en Rutte I. Hij zal het dus ook wel worden van Rutte IV.

MINISTERS Als de formatie is gelukt kunnen de ministers (en staatssecretarissen) worden benoemd. Wie benoemt hen? Een minister wordt volgens de Grondwet benoemd door een besluit dat zowel door de Koning als door de nieuwe minister-president wordt ondertekend.

NIEUWE MINISTER-PRESIDENT Maar wie ondertekent – naast de Koning – het besluit waarbij de nieuwe minister-president wordt benoemd? Dat is volgens de Grondwet de nieuwe minister-president zelf. Hij (of zij) wordt echter pas minister-president door het benoemingsbesluit, door de ondertekening dus. Feitelijk is hij dus ten tijde van die ondertekening nog niet de nieuwe minister-president! Hij is dan slechts de beoogde minister-president.

DEMISSIONAIRE MINISTER-PRESIDENT Als Mark Rutte straks voor de vierde keer minister-president zou worden, is hij feitelijk bij ondertekening van zijn (eigen) benoemingsbesluit wél demissionair minister-president. Dat was ook het geval toen hij minister-president werd van Rutte III en van Rutte II. Maar dat was het niet toen hij in 2010 voor de eerste keer minister-president werd. Toen was hij geen demissionair minister-president, zelfs geen demissionair minister (in het kabinet Balkenende IV).

TWEEDE KAMER Het besluit waarbij een minister wordt benoemd, is niet ondertekend door de Tweede Kamer. Heeft de Tweede Kamer dan geen invloed op wie er minister wordt? Alleszins wel! Een minister moet haar ontslag aanbieden aan de Koning, zodra blijkt dat ze niet langer het vertrouwen heeft van de (meerderheid van de) Tweede Kamer. Er zal daarom geen minister worden benoemd waarvan op voorhand duidelijk is dat zij (of hij) dat vertrouwen niet krijgt.

BORDESFOTO Nadat alle ministers zijn benoemd volgt de beëdiging van het nieuwe kabinet. Direct na de beëdiging is er gewoonlijk de bordesfoto: een officiële foto van de Koning met het volledige nieuwe kabinet op (de trappen van) het bordes naar het paleis. Laten we hopen dat tegen die tijd men daarop tegen niet meer anderhalve meter van elkaar hoeft te staan!

VERKENNER Zover is het echter nog niet, ook niet met de vorming van een nieuw kabinet. Vandaag vergadert de oude Tweede Kamer over de geloofsbrieven van de nieuwe Tweede Kamerleden (zie ook het vorige blog). Morgen wordt de nieuwe Tweede Kamer beëdigd. Die zal dan binnen een week de (eerste) informateur aanwijzen. Voorafgaand zal ze echter nog debatteren over het verslag van de verkenners. De eerste verkenners zijn al de dag na de verkiezingen aangewezen: Annemarie Jorritsma en Kajsa Ollongren, respectievelijk fractieleider van de VVD in de Eerste Kamer en demissionair minister voor D66. Verkenners verkennen de coalitiemogelijkheden door gesprekken te houden met o.a. alle fractieleiders. Jorritsma en Ollongren zijn aangewezen door de voorzitter van de Tweede Kamer, Khadija Arib, na overleg met de (voorlopig) gekozen lijsttrekkers. Zij hebben hun werkzaamheden beëindigd voordat ze alle fractieleiders hebben gesproken (‘’Positie Omtzigt. Functie elders’’). Arib heeft daarna Wouter Koolmees en Tamara van Ark aangewezen, beiden (demissionair) minister voor respectievelijk ook weer D66 en VVD. De verkenning is anders dan de informatie en de formatie niet geregeld in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer (en evenmin ergens anders).

(Mr. Leon)

Volgende blog: donderdag 8 april

DONDERDAG 18 MAART 2021 Gisterenavond zijn rond negen uur (!) de laatste stemmen uitgebracht voor de Tweede Kamerverkiezing. Over twee weken – op woensdag 31 maart – worden de (150) leden van de nieuwe Tweede Kamer beëdigd. Wat wordt er in de tussentijd gedaan met de uitgebrachte stemmen?

GISTERENAVOND is kort ná negen uur begonnen met het tellen van de stemmen. In elk stembureau worden de stemmen geteld die daar zijn uitgebracht. De stembureaus van de gemeente Schiermonnikoog hadden gisterenavond als eerste de telling afgerond. Vanwege coronamaatregelen kan het gebeuren dat in sommige gemeenten de stemmen elders worden geteld en/of pas vandaag worden geteld. Van het tellen wordt een verslag gemaakt in de vorm van een proces-verbaal. De stembiljetten worden daarna verpakt en verzegeld.

AANSTAANDE MAANDAG stellen hoofdstembureaus vast hoeveel stemmen elke kandidaat heeft gekregen; dat gebeurt op basis van de verslagen van de stembureaus. Alle stembureaus zijn ingedeeld bij een van de twintig hoofdstembureaus. De grote steden hebben elk een eigen hoofdstembureau. Die vaststelling van een hoofdstembureau gebeurt in een vergadering. Voorzitter is de burgemeester van de gemeente waar wordt vergaderd. De andere (vier) leden zijn benoemd door de minister van Binnenlandse Zaken. Van de vergadering wordt een verslag gemaakt.

VOLGENDE WEEK VRIJDAG stelt de Kiesraad in een vergadering de officiële verkiezingsuitslag vast. Dat wil zeggen: aan welke 150 van de (veel) meer dan 1000 kandidaten een Kamerzetel is toegewezen. Deze toewijzing gebeurt op basis van de verslagen van de hoofdstembureaus. Van de vergadering wordt een verslag gemaakt. De (zeven) leden van de Kiesraad zijn benoemd door de regering.

OPENBAAR Het tellen op de stembureaus, de vergaderingen van de hoofdstembureaus en de vergadering van de Kiesraad zijn ingevolge de Kieswet openbaar. Dat betekent dat kiezers daarbij aanwezig mogen zijn. Ook politici en actieve partijleden zijn kiezers.

BEZWAAR MAKEN Een aanwezige kiezer mag tijdens de vergadering bezwaren inbrengen, bijvoorbeeld als er volgens hem sprake is van onregelmatigheden. De vergaderingen van de hoofdstembureaus en van de Kiesraad mogen volgens de Tijdelijke wet verkiezingen covid-19 ook digitaal worden gehouden. In dat geval moet elke geïnteresseerde zo’n vergadering live via internet kunnen volgen en er mondeling bezwaren kunnen inbrengen.

VERKIEZINGSGESCHILLEN (1) Bezwaar maken is nog geen gelijk hebben of gelijk krijgen. Wel moeten alle bezwaren in het verslag van de betreffende vergadering worden opgenomen. Tijdens de vergadering van de Kiesraad kan de kiezer zijn bezwaar combineren met een verzoek om de stembiljetten van een of meer stembureaus opnieuw te laten tellen. De Kiesraad kan daartoe ook zonder zo’n verzoek besluiten. Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2017 en 2012 heeft de Kiesraad geen hertelling laten uitvoeren. In 2017 had een kiezer daar wel om verzocht. Bezwaarmakers die geen gelijk krijgen, kunnen hun bezwaar echter niet aan een rechter voorleggen!

VOLGENDE WEEK ZATERDAG krijgt de kandidaat aan wie een Kamerzetel is toegewezen hiervan schriftelijk bericht. Zij moet dan laten weten of ze haar zetel al dan niet aanvaardt. Wie aanvaardt, is daarmee tot Kamerlid is benoemd.

TWEEDE KAMER Wie is benoemd tot Kamerlid heeft echter nog niet het recht gekregen om aan vergaderingen van de Tweede Kamer deel te nemen, bijvoorbeeld door daar over wetsvoorstellen het woord te voeren of te stemmen. Daarvoor moet hij eerst worden toegelaten tot de Kamer. Dat geldt voor alle 150 benoemde Kamerleden, niet alleen voor de nieuwe Kamerleden, maar ook voor de zittende Kamerleden die opnieuw zijn benoemd. Over toelating beslist de Tweede Kamer zelf. Dat is Tweede Kamer in oude samenstelling.

GELOOFSBRIEVEN Aan elke toelating gaat per Kamerlid een onderzoek vooraf: het onderzoek van de geloofsbrieven. Een speciale Tweede Kamercommissie voert dat onderzoek uit: de Commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven. Wat wordt dan onderzocht? Ten eerste of het nieuwe Kamerlid aan de (grondwettelijke) vereisten voor het Kamerlidmaatschap voldoet, zoals het hebben van de Nederlandse nationaliteit en dat ze minstens 18 jaar oud is. Ten tweede of ze geen betrekking vervult die met het Kamerlidmaatschap onverenigbaar is.

VERKIEZINGSGESCHILLEN (2) Ten derde onderzoekt deze Tweede Kamercommissie eventuele verkiezingsgeschillen, bijvoorbeeld naar aanleiding van door kiezers ingebrachte bezwaren bij (hoofd)stembureaus of Kiesraad. Dat onderzoek gebeurt op basis van de verslagen van de Kiesraad, de hoofdstembureaus en de stembureaus. In totaal meer dan 9000 verslagen! De Tweede Kamer is de instantie die deze geschillen beslecht, in plaats van de rechter. De Tweede Kamer mag opdracht geven om het tellen van de stemmen bij een of meer stembureaus over te doen (hertelling), net als de Kiesraad. Bovendien mag de Tweede Kamer opdracht geven om de stemming in een of meer stembureaus over te doen (herbestemming). Herbestemming betekent dat de kiezers in dat stembureau opnieuw kunnen gaan stemmen. Wat de Tweede Kamer uiteindelijk ook besluit, daarmee zijn de geschillen definitief beslecht: een gang naar de rechter is niet mogelijk.

WOENSDAG 31 MAART Een nieuw Kamerlid dat door de oude Tweede Kamer is toegelaten hoeft daarna alleen nog maar beëdigd te worden om met haar of zijn feitelijke werkzaamheden te kunnen beginnen, zoals het woord voeren en stemmen over wetsvoorstellen. Alle 150 Kamerleden worden op woensdag 31 maart beëdigd. Dat gebeurt in een speciale vergadering. De oude Tweede Kamerleden zijn dan inmiddels allemaal afgetreden.

(Mr. Leon)

DINSDAG 9 MAART 2021 In november heb ik een blog geschreven over democratie, rechtsstaat en overheid in de verkiezingsprogramma’s van partijen die nu vertegenwoordigd zijn in de Tweede Kamer. Vandaag gaat het over de verkiezingsprogramma’s van partijen die (nog) niet in de Tweede Kamer zijn vertegenwoordigd. Alleen de partijen waarop overal in (Europees) Nederland kan worden gestemd komen aan bod.

WELKE PARTIJEN ZIJN DAT? Dat zijn BIJ1, JA21, Volt, NIDA, JONG, Splinter, Oprecht, Piratenpartij (PP), Libertaire Partij (LP), Boerburgerbeweging (BBB) en Lijst Henk Krol (LHK). In het programma van NLBeter heb ik over dit onderwerp niets kunnen vinden en van Code Oranje heb ik geen programma kunnen vinden.

GRONDWET In artikel 1 staan de discriminatieverboden, zoals ras en geslacht. Binnenkort waarschijnlijk ook handicap en seksuele gerichtheid. LHK wil hier leeftijd aan toevoegen. BIJ1 wil etniciteit, genderidentiteit, genderexpressie, afkomst en nationaliteit bij (artikel) 1.

Splinter wil de godsdienstvrijheid van artikel 6 schrappen.

Oprecht wil dat de verenigingsvrijheid van artikel 8 alleen door de rechter kan worden beperkt.

Bewindslieden en Kamerleden moeten volgens artikelen 49 en 60 een eed (of verklaring) afleggen aan de Koning en trouw zweren (of beloven) aan de Grondwet. JONG wil de eed (of verklaring) aan de Koning schrappen.

De Tweede Kamer bestaat door artikel 51 uit 150 leden. De PP wil dit aantal verdubbelen.

De krijgsmacht is er volgens artikel 97 voor de verdediging en bescherming van de belangen van het koninkrijk en voor de handhaving en bevordering van de internationale rechtsorde. Oprecht wil hieraan opsporing van milieudelicten op zee toevoegen.

WETGEVENDE MACHT: KIESRECHT Nederlanders hebben volgens de Kieswet vanaf hun 18^e stemrecht. BIJ1, PP, Splinter en – uiteraard – JONG willen dat vanaf 16 jaar.

In de Kieswet staat ook dat als een Kamerlid tussentijds opstapt, zijn zetel automatisch overgaat naar de kandidaat die op dezelfde kandidatenlijst de hoogste plaats inneemt. Splinter wil dat zijn zetel automatisch overgaat naar de kandidaat met de meeste voorkeurstemmen; dat kan ook een kandidaat zijn die op een andere kandidatenlijst staat (dus van een andere partij is).

WETGEVENDE MACHT: REFERENDA Een wetsvoorstel wordt wet, zodra het door het parlement is aangenomen en door de Koning is bekrachtigd. PP, LP, BBB, LHK, JA21 en Splinter willen een (juridisch) bindend referendum, zodat de bevolking kan voorkomen dat een aangenomen wet gaat gelden. JONG wil geen bindend maar raadgevend referendum. Volt wil geen referendum, maar een burgerforum (op basis van loting).

WETGEVENDE MACHT: EERSTE KAMER Parlementariërs worden gekozen op de grondslag van evenredige vertegenwoordiging. Oprecht wil een districtenstelsel.

De Eerste Kamerleden worden gekozen door de Provinciale Statenleden. BBB wil dat gemeenteraadsleden onze senatoren gaan kiezen.

UITVOERENDE MACHT: MINISTERS Een nieuwe minister-president wordt benoemd per koninklijk besluit. Als blijkt dat de nieuwe minister-president niet (meer) het vertrouwen heeft van de meerderheid van de Tweede Kamer, moet hij of zij ontslag aanbieden (aan de Koning). LP wil dat de minister-president wordt gekozen door de bevolking.

UITVOERENDE MACHT: AMBTENAREN Uit de Ambtenarenwet volgt dat rijksambtenaren trouw moeten zweren/beloven aan de Grondwet én aan de Koning. JONG wil dat dit alleen nog aan de Grondwet gebeurt.

RECHTERLIJKE MACHT: TOETSINGSRECHT Een wet mag nooit in strijd zijn met de Grondwet. Echter: alleen regering en parlement beoordelen of dat zo is. Daardoor is ieder wetsvoorstel dat zij aannemen (volgens hun) niet in strijd met de Grondwet. Rechters mogen een wet niet aan de Grondwet toetsen. Dat is hun grondwettelijk verboden. BBB wil dit grondwettelijk toetsingsverbod schrappen zodat rechters (bestaande) wetten wél mogen toetsen aan de Grondwet. Daarnaast moet er een Constitutioneel Hof komen. Dat is een rechtscollege dat speciaal in het leven wordt geroepen om (nieuwe) wetten aan de Grondwet te toetsen. Ook Volt, PP en BIJ1 willen zo’n Constitutioneel Hof.

RECHTERLIJKE MACHT: MINDERJARIGEN Een minderjarige kan niet zelfstandig naar de rechter stappen. In het Burgerlijk Wetboek staat dat hij daarvoor ouders, voogd of een curator nodig heeft. Splinter wil dat veranderen zodat kinderen wél zelfstandig naar de rechter kunnen stappen.

GEMEENTE De burgemeester wordt volgens de Gemeentewet door de regering benoemd, al heeft de gemeenteraad de nodige invloed op die beslissing. JA21, PP, LP, Volt, BBB, LHK en Oprecht willen een burgemeester die door de bevolking wordt gekozen. Zij willen dus een rechtstreekse verkiezing. (Geen partij gaat blijkbaar voor een burgemeester die door de gemeenteraad wordt gekozen.) Voor Volt is ook de rechtstreeks gekozen wethouder bespreekbaar. Nu worden wethouders door de gemeenteraad gekozen.

Volgens de Kieswet moeten gemeenteraadsverkiezingen in alle gemeenten op dezelfde dag worden gehouden. LHK wil dat veranderen.

Een partij zonder parlementariërs krijgt geen overheidssubsidie. Lokale partijen kunnen dus nooit overheidssubsidie krijgen. PP en BBB willen dat veranderen. PP zou ook (meer) overheidssubsidie willen voor lokale (en regionale) politieke verslaggeving.

WATERSCHAPPEN De dijkgraaf is de voorzitter van een waterschap; in sommige waterschappen heet zij watergraaf. Ze wordt nu net als de burgemeester door de regering benoemd. PP wil dat dit door de bevolking gebeurt.

RAAD VAN STATE geeft o.a. adviezen aan regering en parlement; zo geeft ze over elk wetsvoorstel advies. Bovendien houdt ze toezicht op de naleving van begrotingsregels die in Europa zijn afgesproken en toetst ze Klimaatplan en Klimaatnota aan de Klimaatwet. NIDA wil dat de Raad wordt uitgebreid met mensen uit wetenschap, levensbeschouwelijke organisaties en kunst- en cultuursector. Bovendien zou de Raad er een taak bij moeten krijgen: optreden tegen politici die onverantwoorde uitlatingen doen. Zodat er meer ethiek komt in politiek.

(Mr. Leon)