WOENSDAG 8 DECEMBER 2021 Elke gemeente heeft een burgemeester. Nederland telde begin dit jaar ongeveer 350 gemeenten. Ruim 100 hebben in de afgelopen twee jaar enige tijd een waarnemend burgemeester gehad, volgens Wikipedia. Vrijdag twee weken geleden deed een rechter voor het eerst uitspraak over een gedwongen ontslag van een waarnemend burgemeester. Dat was de Gelderse rechtbank en het betrof de waarnemend burgemeester van Scherpenzeel (Gelderland). Hoe gaat benoeming en ontslag van een waarnemend burgemeester in zijn werk? Zijn er verschillen met een ‘gewone’ burgemeester?
COMMISSARISBENOEMING De Gemeentewet is duidelijk over de benoeming van een waarnemend burgemeester. Hij wordt benoemd door de commissaris van de Koning. Volgens het Nederlands Genootschap van Burgemeesters – de officiële landelijke burgemeestersvereniging – gebeurt dat als een gemeente voor langere tijd zonder ‘gewone’ burgemeester zit, bijvoorbeeld voor de duur van het benoemingsproces van een nieuwe ‘gewone’ burgemeester, bij een voorgenomen herindeling van een gemeente of bij bestuurlijke problemen in een gemeente. De waarnemend burgemeester is iemand van buiten de gemeente, vaak iemand die in een andere gemeente burgemeester is geweest. Dat is handig, want hij of zij hoeft dan niet te worden ingewerkt. Zo’n waarnemend burgemeester heeft alle bevoegdheden van een ‘gewone’ burgemeester, inclusief het voorzitten van de gemeenteraad. In Scherpenzeel speelde o.a. een voorgenomen herindeling met buurgemeente Barneveld.
LOCOBURGEMEESTER Als de ‘gewone’ burgemeester slechts afwezig of verhinderd is, bijvoorbeeld vanwege een vakantie, dienstreis of (kortdurende) ziekte, wordt hij vervangen door een locoburgemeester. Het is het college van burgemeester en wethouders dat de locoburgemeester aanwijst, meestal een van de eigen wethouders. Die persoon is dan wethouder én burgemeester. Een ‘gewone’ burgemeester mag niet ook wethouder zijn. Anders dan een ‘gewone’ burgemeester mag een locoburgemeester niet de gemeenteraad voorzitten.
KROONBENOEMING Een ‘gewone’ burgemeester wordt benoemd bij koninklijk besluit. Het is een Kroonbenoeming. Al bijna twee eeuwen staat het zo in de Gemeentewet. Zo’n Kroonbenoeming is een schriftelijk besluit dat is ondertekend door de Koning en de minister van Binnenlandse Zaken. Een ‘gewone’ burgemeester wordt benoemd voor zes jaar; daarna is herbenoeming mogelijk.
KLEINE GEMEENTEN De minister beslist zelfstandig over benoeming van burgemeesters van kleine gemeenten, dat wil zeggen gemeenten met minder dan 50.000 inwoners. Bij grotere gemeenten is het een beslissing van de ministerraad. Zo staat het in het Reglement van orde voor de ministerraad. Scherpenzeel is een gemeente met 10.000 inwoners, en daarover kan de minister dus zelfstandig beslissen.
MAXIMALE INVLOED GEMEENTERAAD De gemeenteraad benoemt de burgemeester dus niet, noch de ‘gewone’ burgemeester noch de waarnemend burgemeester. Volgens de Gemeentewet kan de gemeenteraad wel invloed uitoefenen op wie er wordt benoemd tot ‘gewone’ burgemeester. De gemeenteraad kan namelijk de minister iemand aanbevelen. En de minister moet die aanbeveling in beginsel overnemen. In zijn bijdrage aan het boek ‘Burgemeester’ uit 2014 spreekt professor J.W.M. Engels zelfs van een ‘vrijwel maximale invloed van de gemeenteraad’.
KROONONTSLAG Een ‘gewone’ burgemeester wordt niet alleen benoemd maar ook (gedwongen) ontslagen door de regering. Als er sprake is van een verstoorde verhouding tussen een ‘gewone’ burgemeester en de gemeenteraad, mag de raad een aanbeveling doen aan de minister. En de minister moet die aanbeveling in beginsel overnemen. In Scherpenzeel had een minderheid in de gemeenteraad (de oppositie) geen vertrouwen meer in de burgemeester, de meerderheid (de raadsleden die het college van burgemeester en wethouders steunen) had dat vertrouwen wél, zo stelde de Gelderse rechtbank vast. Verder is het zo dat de commissaris van de Koning voorstander was van de herindeling van Scherpenzeel en Barneveld, terwijl de raadsmeerderheid van Scherpenzeel daartegen was. Echter: de ontslagen burgemeester van Scherpenzeel was geen ‘gewone’ burgemeester, hij was waarnemend burgemeester. Hoe is het ontslag van een waarnemer geregeld?
COMMISSARISONTSLAG Het (gedwongen) ontslag van een waarnemend burgemeester is niet zo duidelijk geregeld, in de Gemeentewet. Volgens de (directeur van de) landelijke burgemeestersvereniging was het ook de eerste keer dat een waarnemend burgemeester überhaupt gedwongen ontslagen wordt. De Gelderse rechter legde de Gemeentewet zo uit dat het de commissaris van de Koning (voortaan: commissaris) is die de burgemeester mag ontslaan. Professor G. Boogaard betwijfelt dit, zo blijkt uit een bericht van 14 oktober op de website van het tijdschrift Binnenlands Bestuur. Ik kan me wél vinden in de uitleg van de Gelderse rechter. In die uitleg heeft de gemeenteraad net zo weinig invloed op diens ontslag als op diens benoeming. In beide gevallen hoeft de commissaris de gemeenteraad namelijk alleen maar vooraf te horen. En zelfs dat is wettelijk niet altijd nodig. De Gelderse rechter stelde vast dat de gemeenteraad vooraf is gehoord.
VERSCHILLEN Benoeming en ontslag verlopen bij een ‘gewone’ burgemeester dus heel anders dan bij een waarnemend burgemeester. Als het om waarnemend burgemeesters gaat, beslist de commissaris en heeft gemeenteraad nauwelijks invloed. Als het om ‘gewone’ burgemeesters gaat, beslist de regering en heeft de gemeenteraad een grote invloed. In Scherpenzeel was de meerderheid van de gemeenteraad tegen het ontslag van hun waarnemend burgemeester.
INTERPELLATIE Zijn ontslag is tevergeefs bij de rechtbank aangevochten, tenminste in dit proces. Zijn er nog andere manieren, buiten de rechter om, om het ontslag aan te vechten? Een manier is dat de regering het ontslagbesluit vernietigt. De regering kan elk besluit van een commissaris vernietigen, en dus ook dit ontslagbesluit van deze commissaris. Ik geloof niet dat dit is gebeurd of nog gaat gebeuren. De regering maakt namelijk zelden gebruik van deze bevoegdheid. Een andere manier is dat een lid van Provinciale Staten van Gelderland er vragen over stelt aan de commissaris. De Staten kunnen zelfs besluiten om een interpellatie te houden. Op 12 oktober jl. hebben de Gelderse Staten een urenlang interpellatiedebat gehouden over de herindeling van Scherpenzeel en Barneveld. Volgens een bericht van 14 oktober op de website van Binnenlands Bestuur blijkt uit dat debat dat een meerderheid van Provinciale Staten niet wenst dat de commissaris zijn besluit herziet om de waarnemend burgemeester te ontslaan. Aan de gemeenteraad van Scherpenzeel hoeft de commissaris zich in elk geval niet te verantwoorden, noch volgens de Gemeentewet, noch volgens de Provinciewet.
(Mr. Leon)
Volgend blog: vrijdag 7 januari 2022!