Tag: kiesdrempel

Geplaatst op

Verkiezingen: de ene stem telt meer mee dan de andere!

VRIJDAG 24 OKTOBER 2025 Aanstaande woensdag mogen we weer stemmen bij de Tweede Kamerverkiezingen. Elke Nederlander van 18 jaar of ouder kan daardoor zijn of haar stem uitbrengen op een (kandidaat die staat op een) kandidatenlijst. Je zou verwachten dat elke stem evenveel gewicht heeft, maar dat is niet zo: de ene stem telt meer mee dan de andere stem. Hoe komt dat en mag dat dan zomaar?

KIESWET Dat komt omdat dat zo geregeld is in de Kieswet. Hoe dat dan in de Kieswet is geregeld wordt hieronder uitgelegd aan de hand van de laatste Tweede Kamerverkiezingen, die van 2023. 

KIESDELER Bij die verkiezingen hebben 10.432.662 mensen een geldige stem uitgebracht op een (kandidaat op een) kandidatenlijst. Er zijn 150 Tweede Kamerzetels, zie artikel 51 Grondwet. Een kandidatenlijst (een politieke partij) krijgt een Tweede Kamerzetel als daarop door 10.432.662 gedeeld door 150 mensen wordt gestemd. 10.432.662 gedeeld door 150 is 69.551. Een politieke partij (kandidatenlijst) krijgt dus een Tweede Kamerzetel als daarop door 69.551 mensen is gestemd. Het aantal van 69.551 stemmen wordt de kiesdeler genoemd.

VOLLE ZETELS Als op een partij door twee keer 69.551 mensen is gestemd – twee keer de kiesdeler – dan krijgt die partij twee zetels. Als op een partij door drie keer 69.551 mensen is gestemd – drie keer de kiesdeler – dan krijgt die partij drie zetels. Enzovoort.  Het aantal geldige stemmen dat bij een Tweede Kamerverkiezing wordt uitgebracht verschilt per verkiezing zodat ook de kiesdeler per Tweede Kamerverkiezing verschilt. De zetels die voor een (veelvoud van de) kiesdeler worden gekregen worden volle zetels genoemd.

OVERSCHOTTEN Nu denkt u wellicht dat hieruit beslist niet volgt dat de ene stem meer telt dan de andere. Daar heeft u dan gelijk in. Het punt is echter dat in de praktijk het aantal stemmen dat op een partij wordt uitgebracht niet precies gelijk is aan (een veelvoud van) de kiesdeler. De meeste partijen krijgen meer stemmen dan (een veelvoud van) de kiesdeler en de andere partijen krijgen minder stemmen dan de kiesdeler. In 2023 waren er vijftien partijen die meer stemmen kregen en elf partijen die minder stemmen kregen dan de kiesdeler. De stemmen die niet meetellen voor een volle zetel worden overschot genoemd.

RESTZETELS Het verschil in stemgewicht – dus dat de ene stem meer telt dan de andere – hangt samen met de manier waarop in de Kieswet met die overschotten wordt omgegaan. De overschotten leiden namelijk tot zogenaamde restzetels. Per Tweede Kamerverkiezing verschillen de overschotten en dus ook het aantal restzetels. In 2023 waren er tien restzetels. Tien van de 150 Tweede Kamerzetels. De andere 140 zetels waren volle zetels.

GROTE VERSCHILLEN Wat waren die overschotten in 2023? In totaal waren er voor de 26 partijen die aan de verkiezingen meededen bijna 700.000 overschotstemmen uitgebracht. De partij met het grootste overschot was de BBB. Deze partij had een overschot van 68.245 stemmen. De BBB stond dus op nummer 1 wat betreft het aantal overschotstemmen. Daarna kwamen in afnemende volgorde aan overschotten en met tussen haakjes het aantal overschotstemmen op nummer 2: CDA (67.617), 3: VVD (59.396), 4: BVNL/Groep van Haga (52.913), 5: 50PLUS (51.043), 6: SP (50.021), 7: BIJ1 (44.253), 8: GroenLinks-PvdA (43.359), 9: Volt (39.700) 10: Denk (38.111), 11: D66 (30.331), 12: Partij voor de Dieren (26.495), 13: Forum voor Democratie (24.310), 14: NSC (21.823) en 15: PVV (16.570). Niet alle partijen staan in deze opsomming. Het overschot per partij liep dus uiteen van 16.570 tot 68.245 stemmen!

EVEN ZWAAR Zoals gezegd waren er tien restzetels te verdelen. Als je aan elke uitgebrachte overschotstem evenveel gewicht wilde toekennen voor een zo evenredig mogelijke vertegenwoordiging, dan kon dit bijvoorbeeld door aan elk van de eerste tien partijen uit de vorige alinea een restzetel toe te kennen: dus aan 1.BBB, 2. CDA, 3. VVD, 4. BVNL/Groep van Haga, 5. 50PLUS, 6. SP, 7. BIJ1, 8. GroenLinks-PvdA, 9. Volt en 10. Denk. Zij hebben immers (veel) meer overschotstemmen dan de overige vijf. Zo beschouwd zouden die overige vijf partijen geen restzetel moeten krijgen: dus geen restzetel voor D66, Partij voor de Dieren, Forum voor Democratie, NSC en PVV. Als een van de eerste tien (minstens) twee keer zoveel overschotstemmen zou hebben gehad dan één van die andere tien, zou je ook kunnen redeneren dat die partij dus ook eerder voor een tweede restzetel in aanmerking zou moeten komen dan die andere partij voor een eerste restzetel. Die situatie deed zich echter in 2023 niet voor.

NIET EVEN ZWAAR Was de restzetelverdeling in 2023 zoals in de vorige alinea uiteengezet? Nee. De restzetels zijn in 2023 namelijk als volgt verdeeld. Ten eerste: niet tien, maar slechts zeven partijen kregen een restzetel en van hen kregen drie partijen zelfs twee restzetels.  Ten tweede: de zeven partijen die een restzetel kregen waren niet allemaal dezelfde als de eerste zeven partijen uit het lijstje van de vorige alinea. Tot de zeven partijen die een restzetel kregen behoorden namelijk niet alleen BBB, CDA, VVD en SP, maar ook GroenLinks-PvdA (nummer 8) en zelfs NSC (nummer 14) en PVV (nummer 15) behoorden daartoe.  En tot de zeven partijen die een of twee restzetels kregen behoorden daarentegen niet BVNL/Groep van Haga (nummer 4), 50PLUS (nummer 5), BIJ1 (nummer 7), Volt (nummer 9) en Denk (nummer 10)! Terwijl zij veel meer overschotstemmen hadden dan PVV en NSC. Volt en Denk hadden namelijk meer dan twee keer zoveel overschotstemmen dan PVV (en bijna twee zoveel als NSC). BIJ1 had ruim tweeënhalf keer zoveel overschotstemmen als PVV en NSC. BVNL/Groep van Haga had zelfs bijna drie keer zoveel overschotstemmen als PVV en NSC. Ten derde was de PVV een partij die zelfs twee restzetels kreeg! Je kon dus twee tot drie keer zoveel overschotstemmen hebben dan een andere partij, en toch geen enkele restzetel krijgen terwijl die andere partij zelfs twee restzetels kreeg! De ene overschotstem telde dus (veel) meer mee dan de andere overschotstem.

GROOTSTE GEMIDDELDEN De wetgever vindt dat terecht, al vele jaren trouwens. Hoe komt de Kieswet dan tot dit resultaat? In de Kieswet staat in artikel P7 hoe de restzetels moeten worden verdeeld. Dat gaat volgens het systeem van de grootste gemiddelden. De berekening gaat in de praktijk als volgt: men telt alle stemmen die een partij heeft gekregen bij elkaar op (dus ook de stemmen voor de volle zetels) en deelt dat door het aantal keren dat die partij de kiesdeler heeft gehaald plus één. En ja, dan zijn grote partijen die veel volle zetels hebben gehaald in het voordeel.

KIESDREMPEL Bij dit alles komt nog een andere regel uit de Kieswet. In artikel P8 staat namelijk dat partijen die niet minstens één keer de kiesdeler halen in het geheel niet mogen meedoen bij de restzetelverdeling. In 2023 hadden BVNL/Groep van Haga en BIJ1 de kiesdeler niet gehaald. Als deze regel er niet was geweest, hadden zij ondanks het systeem van de grootste gemiddelden wél elk een restzetel gekregen. Artikel P8 is dus een kiesdrempel.

CONCLUSIE Volgens de Kieswet weegt een overschotstem uitgebracht op een grote partij dus meer dan een overschotstem uitgebracht op een kleine partij. Hoe groter het verschil tussen de partijen, hoe groter het verschil in stemgewicht. En voor de stemmen uitgebracht op partijen die de kiesdrempel van één volle zetel niet halen geldt zelfs dat ze helemaal niets wegen.

MAG DAT ZOMAAR? Is de huidige Kieswet die zulke verschillen in stemgewicht mogelijk maakt nog in overeenstemming met de Grondwet, in het bijzonder met de artikelen 4 (kiesrecht als grondrecht) en 53 (evenredige vertegenwoordiging)? Wetten mogen immers niet ongrondwettig zijn. In de rechtswetenschap wordt in het algemeen aangenomen dat de restzetelverdeling uit de Kieswet niet ongrondwettig is; het mag dus zomaar. Ik ben het daarmee eens, maar zou er wel voor willen pleiten om de Kieswet aan te passen zodat meer recht wordt aan verschillen tussen het aantal overschotstemmen dat partijen krijgen en partijen die de kiesdeler niet halen toch voor een restzetel in aanmerking kunnen komen. Ook een aldus aangepaste Kieswet zou in overeenstemming zijn met de Grondwet.  

BRONNEN Naast bovenstaande artikelen uit Grondwet en Kieswet zijn geraadpleegd P.P.T. Bovend’Eert, Tekst & Commentaar Grondwet en Statuut, artikelen 4 en 53, Wolters Kluwer: 2018; J. Schipper-Spanninga, Het Nederlandse kiesrecht, Wolters Kluwer: 2012, p 208 e.v.; Proces-verbaal van de verkiezing van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 2023 (te vinden op website van de Kiesraad).

Mr. Leon

Volgend blog op vrijdag 7 november.         

Geplaatst op

Waar stem ik eigenlijk op bij de Europese verkiezingen?

VRIJDAG 31 MEI 2024 Aanstaande donderdag zijn de Europese verkiezingen. Dat zijn de verkiezingen van het Europees Parlement. Wie in ons land mag stemmen bij de Tweede Kamerverkiezingen, mag dat ook bij de verkiezingen voor het Europees Parlement (EP). Het EP is het parlement van de Europese Unie. Waarop stem je eigenlijk als je daarvoor gaat stemmen?

WAAROM STEMMEN? Maar allereerst: waarom zou je eigenlijk stemmen voor het EP? Uit mijn laatste twee blogs bleek immers dat het EP (veel) minder op het Europese niveau bepaalt wie deel uitmaakt van de regering en wat de inhoud is van de wetten dan het Nederlandse parlement dat doet op het nationale niveau. Helemaal waar, maar het EP is zeker niet zonder invloed. Bovendien worden voor de andere organen van de EU geen verkiezingen gehouden waarvoor je als gewone burger je stem kan uitbrengen!

31 VAN DE 720 Je brengt je stem uit voor het Europees Parlement. Dat gaat straks 720 leden tellen. Maar de kiezers in Nederland kunnen daarvan slechts 31 aanwijzen, zie het Besluit van de Europese Raad van 22 september 2023 inzake de samenstelling van het EP. Die 31 zijn er trouwens twee meer geworden dan nu nog het geval is.

BUITENLANDSE KIEZER Die ‘je’ in ‘je brengt je stem uit’, zijn dat alleen maar de mensen die in ons land mogen stemmen bij Tweede Kamerverkiezingen? Nee, want ook iemand met een nationaliteit van een ander EU-land maar die wél in ons land woont mag hier zijn stem uitbrengen op een van de ‘Nederlandse’ kandidaten, zie artikel Y3 van de Kieswet. Nederlanders die in een ander land van de EU wonen, mogen trouwens alleen maar hun stem uitbrengen op een ‘Nederlandse’ kandidaat als ze officieel verklaren dat ze niet gaan stemmen op een kandidaat in hun woonland, zie artikel Y6.

BUITENLANDSE KANDIDAAT Hebben de kiezers in alle landen dezelfde kandidatenlijsten en kandidaten waaruit ze kunnen kiezen? Nee. Integendeel zelfs: die zijn namelijk in elk land totaal verschillend. Elk land heeft namelijk zijn eigen kandidatenlijsten en zijn eigen kandidaten waarop de kiezer aldaar zijn stem kan uitbrengen. Iemand mag zich namelijk slechts in één land verkiesbaar stellen. Je kunt in ons land dus geen stem uitbrengen op iemand die bijvoorbeeld óók in Duitsland of België kandidaat is. De kandidaten waarop in een land kan worden gestemd, hoeven trouwens niet in dat land te wonen of de nationaliteit van dat land te hebben. Uit de kandidatenlijsten voor Nederland blijkt trouwens dat het overgrote deel van de kandidaten wél in ons land woont en is het aannemelijk dat ze ook de Nederlandse nationaliteit bezitten. 

VOORKEURSTEM In sommige landen kun je alleen maar je stem uitbrengen op een kandidatenlijst. In andere landen kun je stemmen op een individuele kandidaat die op een kandidatenlijst staat: je brengt dan een voorkeurstem uit.Ieder land mag dat zelf bepalen, zie de Europese Akte. In Nederland kun je stemmen op een individuele kandidaat. In ons land valt een kandidatenlijst trouwens bijna altijd samen met de lijst van één partij. Een kandidatenlijst is hier dus de lijst van één partij. In Nederland bepalen de kiezers dus niet alleen welke partijen hoeveel zetels krijgen, maar dankzij hun voorkeurstem ook voor welke kandidaten van die partijen dat het geval is, zie artikel Y23a Kieswet.

LEEFTIJD De kiezer moet in ons land 18 jaar of ouder zijn.Een land mag zelf bepalen wat de minimumleeftijd is voor kiezers, zie weer de Europese Akte. In ons land is dat bepaald op 18 jaar, zie artikel Y4 Kieswet. Het had ook een hogere of een lagere leeftijd mogen zijn. 

KIESDREMPEL Als er genoeg anderen op dezelfde kandidatenlijst als jij hebben gestemd, krijgt die lijst een zetel in het EP. Wat is genoeg? In ons land is dat als er van alle hier uitgebrachte stemmen 1/31e deel op die lijst zijn uitgebracht, want er zijn 31 zetels te ‘vergeven’ en voor ons land geldt geen kiesdrempel. In sommige andere landen geldt er echter wel een kiesdrempel, hetzij omdat zo’n land dat zelf wil, hetzij omdat het van de EU moet. Voor de grote landen geldt er namelijk een verplichting tot een kiesdrempel, zie de Europese Akte. 

BRONNEN Waar hierboven sprake is van de Europese Akte is bedoeld de Akte betreffende de verkiezing van de vertegenwoordigers in het Europees Parlement door middel van rechtstreekse algemene verkiezingen; Brussel, 20 september 1976(inclusief wijzigingen). Geraadpleegd is ook F. Amtenbrink & H.H.B. Vedder, Recht van de Europese Unie, Boom Juridisch: 2022.

Mr. Leon

Volgend blog: volgende week vrijdag 7 juni.