VRIJDAG 12 SEPTEMBER 2025 De verkiezingscampagnes zijn weer van start gegaan. Politici van alle partijen doen weer allerhande beloften. Zo sluit VVD-leider Dilan Yesilgöz een regering met (VVD en) GroenLinks-PvdA en/of PVV uit, en sowieso deelname aan een kabinet dat de hypotheekrenteaftrek gaat verlagen. Betekent dit nu dat er in het nieuwe kabinet geen VVD-ministers mogen zitten als er ook ministers van GroenLinks-PvdA of PVV in zitten of als in het regeerakkoord komt te staan dat de hypotheekrenteaftrek zal worden verlaagd?
BW Je zou kunnen redeneren dat een verkiezingsbelofte moet worden nageleefd, omdat een verkiezingsbelofte een belofte is, en beloften moeten worden nageleefd. De belofte van de een (meneer A) om zijn racefiets aan de ander (mevrouw B) te verkopen moet immers ook worden nagekomen. A is daartoe rechtens verplicht; B kan dat zo nodig rechtens afdwingen. Dat is een regel van privaatrecht; privaatrechtelijke regels staan bijvoorbeeld in het burgerlijk wetboek. Deze redenering gaat echter niet op voor verkiezingsbeloften, omdat het privaatrecht niet geldt voor verkiezingsbeloften. Een kiezer kan een politicus dus niet voor de rechter dagen omdat die zijn of haar verkiezingsbelofte niet is nagekomen. Zo zal Yesilgöz niet voor de rechter kunnen worden gedaagd als blijkt dat de VVD straks toch deelneemt aan een kabinet met GroenLinks-PvdA of PVV.
GW Nu zijn er niet alleen privaatrechtelijke regels. Er is bijvoorbeeld ook de Grondwet. De Grondwet geldt voor iedereen, ook voor politici. Voor politici eigenlijk nog meer dan voor anderen, want sommige hoofdstukken van de Grondwet gelden alleen voor politici. Zo gaat hoofdstuk 5 o.a. over de totstandkoming van wetten (waarbij ministers, parlementariërs en koning zijn betrokken), gaat hoofdstuk 3 o.a. over de inrichting en samenstelling van het parlement en gaat hoofdstuk 2 o.a. over de benoeming van ministers. Staan in deze hoofdstukken dan geen regels voor de kabinetsformatie?
KB Afgezien van de (ongeschreven) vertrouwensregel is het enige dat in de Grondwet staat over de kabinetsformatie de wijze waarop een kabinetsformatie succesvol eindigt. Namelijk dat de minister-president en de overige ministers bij koninklijk besluit worden benoemd en ontslagen, zie artikel 43. Maar dat betreft alleen het allerlaatste stukje van de kabinetsformatie: de fotograaf voor de bordesfoto van alle nieuwe ministers en koning samen staat dan bij wijze van spreken al buiten te wachten. In de Grondwet staan geen regels die gaan over begin en verloop van de kabinetsformatie, ook al duurt dit deel van het formatieproces vaak vele maanden. In de Grondwet staan dus evenmin regels die over verkiezingsbeloften gaan. Wie in strijd met zijn gedane verkiezingsbelofte een politieke partij na de verkiezingen toch niet uitsluit (of juist wel uitsluit) handelt dan ook niet in strijd met de Grondwet.
RvO II Nu heeft het parlement ook zichzelf regels opgelegd; regels die niet als zodanig in de Grondwet staan. Dat is o.a. gebeurd in de reglementen van orde. De Tweede Kamer heeft ook regels opgesteld voor de kabinetsformatie; in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer der Staten-Generaal is dat gebeurd in de artikelen 11.1 en 11.2. Deze artikelen gaan over de aanwijzing van informateurs en formateurs, over de omschrijving van hun opdrachten en over de inlichtingen die zij aan de Tweede Kamer verschaffen over het verloop van de kabinetsformatie. Al deze regels gaan echter niet over de vraag wie met wie gaat proberen om een kabinet te vormen. Informateurs begeleiden de formatiebesprekingen tussen de verschillende politieke partijen. Het zijn echter de fractieleiders die bepalen met wie ze zulke gesprekken willen voeren. De fractieleider die in strijd met een gedane verkiezingsbelofte een politieke partij na de verkiezingen toch niet uitsluit (of juist wel uitsluit) handelt dan ook niet in strijd met het kamerreglement. Fractieleider is meestal de lijsttrekker geweest.
NEE Het antwoord op de hierboven gestelde vraag luidt dan ook ontkennend. Ook als in het nieuwe kabinet ministers van GroenLinks-PvdA en/of van PVV zitten, dan mogen er toch ook VVD-ministers in zitten, zelfs als in het nieuwe regeerakkoord staat dat de hypotheekrenteaftrek zal worden verlaagd.
IS OK Dat is trouwens ook maar goed, want anders zou ons land al snel zijn aangewezen op minderheidskabinetten. Wel is het belangrijk dat kiezers zich realiseren dat verkiezingsbeloften zonder rechtsgevolg zijn.
BRONNEN P.P.T. Bovend’Eert, T&C Grondwet en Statuut, artikel 43 Grondwet, Wolters Kluwer: 2018; P.P.T. Bovend’Eert en H.R.B.M. Kummeling, Het Nederlandse parlement, hoofdstuk 9, Wolters Kluwer: 2024; G.J.A. Geertjes, Staatsrecht en conventie in Nederland en het Verenigd Koninkrijk, hoofdstuk IV paragraaf 5, Uitgeverij Paris: 2021; dagblad NRC van 10 september 2025; aangehaalde artikelen uit Grondwet en reglement van orde van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
Mr. Leon
Volgend blog verschijnt op vrijdag 26 september 2025.