VRIJDAG 28 JANUARI 2022 Over zes weken – op woensdag 17 maart – zijn er weer gemeenteraadsverkiezingen. Hoe werkt uw stem door in de uitslag?
RAAD In elke gemeente is een (gemeente)raad, wethouders en een burgemeester. Zij besturen de gemeente. De raad vertegenwoordigt de hele gemeentelijke bevolking. Het aantal raadsleden is afhankelijk van het inwonertal. Het loopt uiteen van 9 tot 45.
RAADSBESLUITEN Wat doet de raad zoal volgens de Gemeentewet? De raad controleert burgemeester en wethouders. En de raad neemt besluiten. Zo stelt de raad verordeningen vast, bijvoorbeeld de algemene plaatselijke verordening (APV) waarin verboden en geboden staan voor de burgers in de gemeente. Zo benoemt de raad de wethouders en stelt de begrotingen vast waar wethouders en burgemeester mee werken. De raad neemt besluiten door te stemmen; voor het nemen van een besluit is de absolute meerderheid van de stemmen voldoende, dat is de helft plus één van de aanwezige raadsleden.
ELECTORAAT Elke meerderjarige inwoner van de gemeente mag stemmen volgens de Kieswet. Het maakt bijvoorbeeld niet uit hoe lang men al in de gemeente woont. Evenmin hoef je als kiezer de Nederlandse nationaliteit te hebben. Wie geen nationaliteit van een EU-land heeft, krijgt te maken met extra eisen.
LIJST De kiezer stemt op een kandidaat. Elke kandidaat staat op een (kandidaten)lijst. Zo’n kandidaat moet volgens de Gemeentewet net als een kiezer in die gemeente wonen en meerderjarig zijn. Meestal is zo’n lijst gemaakt door een politieke partij; dan staat de naam van die partij boven de lijst. Komende maandag 31 januari moeten alle kandidatenlijsten worden ingeleverd bij de gemeente.
ÉÉN KIESKRING Alle lijsten staan straks op het stembiljet. Het is niet zo dat er per wijk of per stadsdeel andere lijsten of kandidaten zijn. Overal in de gemeente staan dezelfde lijsten en kandidaten op het stembiljet: de hele gemeente vormt één kieskring. Natuurlijk kan een kiezer zijn stem op een wijkbewoner uitbrengen (dan moet wel bekend zijn in welke wijk de kandidaten wonen).
INKLEUREN De kiezer stemt door op het stembiljet het wit stipje dat voor de kandidaat van zijn keuze staat rood te maken met een potlood dat hij van het stembureau heeft gekregen. Een kind kan de was doen.
RAADSZETEL Met inkleuring van dat stipje brengt de kiezer niet alleen een stem uit op een kandidaat, maar ook op de lijst waarop die kandidaat staat. Alle stemmen die op kandidaten van eenzelfde lijst zijn uitgebracht, worden namelijk bij elkaar opgeteld. Als dat er genoeg zijn voor één of meer zetels in de raad, dan heeft die lijst één of meer raadszetels gekregen. Ik laat hier verder onbesproken welke kandidaten op de lijst die zetels gaan bezetten.
EVENREDIGE VERTEGENWOORDIGING Een rekensom. Bij een gemeente met 25 raadsleden zijn er genoeg stemmen voor één zetel als 4% van alle stemmen op die lijst is uitgebracht. De berekening is als volgt: alle uitgebrachte stemmen is 100%; voor één raadszetel is een percentage van 100/25 van de stemmen voldoende. Voor twee zetels voldoet 8% van de uitgebrachte stemmen. Voor meer dan de helft van de zetels – 13 – voldoet 52%. In ons kiesstelsel is er dus evenredigheid tussen het aantal stemmen dat op een lijst is uitgebracht en het aantal zetels voor die lijst. Ik vind dat het best denkbare stelsel. Het komt niet vaak voor dat een lijst meer dan de helft van de stemmen krijgt, dus de absolute meerderheid. Daarom is een gemeentebestuur in ons land vrijwel altijd in handen van een coalitie van meerdere lijsten die alleen samen de absolute meerderheid in de raad vormen.
FRANKRIJK Kan het ook anders? Jazeker, dat is bijvoorbeeld in Frankrijk het geval. Ook daar heeft elke gemeente een raad, wethouders en een burgemeester. Ook daar voldoet voor een raadsbesluit de absolute meerderheid van de stemmen. Ook daar vormt een gemeente één kieskring bij raadsverkiezingen en zijn haar inwoners het electoraat daarvoor. Maar daar is echter wél anders dat er geen evenredigheid bestaat tussen het aantal stemmen dat op een lijst is uitgebracht en het aantal raadszetels voor die lijst. Dat kan zo uitpakken dat een lijst waarop slechts 20% van de stemmen is uitgebracht 60% van de zetels krijgt! Een absolute meerderheid dus, zelfs een ruime absolute meerderheid. En dat bij diezelfde verkiezingen een andere lijst waarop 16% van de stemmen is uitgebracht – slechts 4% minder dus – nog geen 10% van de zetels krijgt.
WINNER TAKES ALL Voor gemeenten met meer dan duizend inwoners staat namelijk in de Franse kieswet dat (in de tweede ronde) de lijst waarop de meeste stemmen zijn uitgebracht sowieso de helft van de raadszetels krijgt. Sowieso. De helft van alle zetels is dus sowieso binnen voor de grootste; dit wordt prime majoritaire genoemd. En wat gebeurt er met de andere helft van de raadszetels? Die andere helft wordt wél evenredig verdeeld over de lijsten (ik laat de kiesdrempel onbesproken). Maar: hierbij deelt ook de lijst mee die de prime majoritaire heeft; en dat op een manier alsof ze nog helemaal geen zetels heeft gekregen. Als die lijst 20% van de stemmen heeft gekregen, dan krijgt ze dus ook 20% van de raadszetels uit de andere helft; bovenop de helft van alle raadszetels. In een Franse gemeente is er dus altijd één lijst die een ruime raadsmeerderheid heeft. Het gemeentebestuur kan in Frankrijk dus altijd op één lijst steunen en een coalitie van lijsten is daar dus niet nodig.
(Mr. Leon)
staatsrechtpraktijk@outlook.com
Volgend blog: vrijdag 18 februari 2022