VRIJDAG 11 MAART 2022 Volgende week zijn de gemeenteraadsverkiezingen. Wij burgers kiezen dan onze nieuwe raadsleden en ontslaan daardoor de oude raadsleden. Maar wie kiest en ontslaat de wethouders?
DAGELIJKS BESTUUR Volgens de Gemeentewet vormen wethouders samen met de burgemeester het dagelijks bestuur van een gemeente. Ze bereiden o.a. de beslissingen van de gemeenteraad voor en zorgen voor de uitvoering van de raadsbeslissingen. Elke wethouder heeft een eigen portefeuille: dat zijn de onderwerpen waarmee hij of zij zich bezighoudt. Welke onderwerpen dat zijn, kan per gemeente verschillen.
TWEE Ook het aantal wethouders kan per gemeente verschillen. Wel moeten dat er minstens twee zijn. Het maximumaantal is afhankelijk van het aantal raadsleden en dat is op zijn beurt weer afhankelijk van het inwonertal. Er zijn echter nooit meer dan negen (fulltime) of elf (parttime) wethouders. Zo heeft Amsterdam er deze periode acht en Rotterdam tien, terwijl Baarle-Nassau – een Brabantse gemeente met 7000 inwoners – twee wethouders heeft.
DOOR RAAD GEKOZEN De regering benoemt de burgemeester en de burgers kiezen de raadsleden, en het zijn die raadsleden die op hun beurt de wethouders kiezen.
RAADSMEERDERHEID Het is de nieuw gekozen raad die de wethouders kiest en benoemt. De raad besluit daartoe per meerderheid, dat wil zeggen dat kandidaat X is benoemd als de helft plus één van de stemmen van alle aanwezige raadsleden op X is uitgebracht. Weliswaar worden er eisen gesteld aan het quorum, maar het is niet nodig dat alle raadsleden aanwezig zijn en hun stem uitbrengen.
COALITIE Tot wethouders worden vaak vooraanstaande leden van (de lokale afdeling van) een politieke partij benoemd, bijvoorbeeld de lijsttrekker. Een wethouder hoeft echter geen raadslid te zijn of te zijn geweest. In ons land komt het zelden voor dat één politieke partij de meerderheid heeft in de raad. Voor een raadsmeerderheid zijn daarom twee of meer partijen nodig. Daarom gaan de fracties in de raad meteen na de verkiezingen met elkaar onderhandelen om een coalitie tot stand te brengen waarin die fracties afspraken hebben gemaakt met elkaar, een coalitieakkoord dus. Dat is enigszins vergelijkbaar met een kabinetsformatie. De onderhandelingen kunnen enkele weken of zelfs vele maanden duren. Nadat zo’n coalitie is gevormd, worden de wethouders benoemd. Meestal zal elke coalitiepartij één of meer wethouders ‘leveren’. Hoeveel wethouders een partij levert en hoe de portefeuilles worden verdeeld, is deel van de onderhandelingen. Zoals gezegd wordt elke wethouder benoemd doordat minstens de helft plus één van de aanwezige raadsleden op haar of hem stemt.
DUALISME De Gemeentewet verbiedt dat een wethouder ook raadslid is. Het raadslid – bijvoorbeeld de lijsttrekker – dat tot wethouder wordt gekozen, moet dan ook uit de raad stappen.
RAADSPERIODE Een wethouder wordt benoemd voor de lopende raadsperiode. Dus tot aan de volgende raadsverkiezingen. Of eigenlijk tot nog iets langer. Want wethouders treden pas af nadat de nieuwe ploeg wethouders (die over vier jaar zal worden benoemd door de volgende raad) is benoemd. Dan moeten ze sowieso aftreden; wél zijn wethouders herbenoembaar.
ONTSLAG NEMEN Een wethouder mag tussentijds opstappen. Uit onderzoek dat in opdracht van het onafhankelijk magazine Binnenlands Bestuur is uitgevoerd en in januari vorig jaar is gepubliceerd blijkt dat dit behoorlijk vaak gebeurt en dat gezondheid een belangrijke reden is om tussentijds op te stappen.
BURGEMEESTER De burgemeester is weliswaar voorzitter van het college van burgemeester en wethouders, maar niet de baas van de wethouders. Een wethouder is dus niet ondergeschikt aan de burgemeester en de burgemeester mag een wethouder evenmin tussentijds ontslaan.
ONTSLAGEN WORDEN Alleen de raad mag een wethouder tussentijds ontslaan. Zoals de Tweede Kamer een minister naar huis mag sturen als ze geen vertrouwen meer in hem heeft, zo mag de gemeenteraad een wethouder naar huis sturen vanwege een politieke vertrouwensbreuk met haar. De wethouder moet zich bij haar ontslag neerleggen. Wethouders hebben namelijk geen wettelijke ontslagbescherming: ze kunnen hun ontslag niet laten toetsen door de rechter.
265, and counting! De vorige gemeenteraadsverkiezingen waren in maart 2018. De meeste nieuwe wethouders zullen dus in de weken of maanden daarna zijn benoemd. Uit bovengenoemd onderzoek in opdracht van Binnenlands Bestuur blijkt dat tweeënhalf jaar later (december 2020) 265 wethouders vanwege een politieke vertrouwensbreuk zijn ontslagen of (dat ontslag niet wilden afwachten en om die reden) zelf ontslag hebben genomen. Dat is bijna 1 op de 5 wethouders! En het gebeurt overal in het land en bovendien zowel bij wethouders van lokale partijen als bij wethouders van landelijke partijen.
ONTSLAGVERBOD? Bij zulke grote aantallen werpt zich de vraag op of het niet beter zou zijn om tussentijds ontslag wegens politieke vertrouwensbreuk wettelijk te verbieden. Ik zou die vraag echter ontkennend willen beantwoorden, o.a. omdat de raad het belangrijkste orgaan is van de gemeente. Ik leid dat af uit de Grondwet, want daarin staat dat de raad aan het hoofd staat van de gemeente. Zo beschouwd is de raad belangrijker dan de wethouders en de burgemeester. Dan is het terecht dat de raad bevoegd is om een wethouder die hij zelf gekozen heeft ook weer tussentijds naar huis te sturen als het tot een vertrouwensbreuk komt. Dat er steeds meer fracties nodig zijn voor een coalitiemeerderheid en dat dit sneller kan leiden tot zo’n vertrouwensbreuk is geen argument om deze raadsbevoegdheid af te schaffen.
VLAANDEREN Onze Belgische zuiderburen hebben ervaring met een wettelijk verbod om wethouders tussentijds te ontslaan. Een wethouder heet in België ‘schepen’. Uit het Gemeentedecreet van Vlaanderen volgde dat de gemeenteraad een schepen niet tussentijds kon ontslaan. Echter, deze wet is in 2019 vervangen door het Decreet Lokaal Bestuur. De laatste wet geldt nog steeds en in deze wet heeft de raad de uitdrukkelijke bevoegdheid gekregen om een schepen tussentijds te ontslaan door een motie van wantrouwen. Het eerste jaar na de raadsverkiezingen en het laatste jaar vóór de volgende raadsverkiezingen uitgezonderd: dan is zo’n tussentijds ontslag dus nog steeds uitgesloten.
(Mr. Leon)
Reacties naar staatsrechtpraktijk@outlook.com
Volgend blog: vrijdag 1 april